Wady oświadczenia woli. Rozwiązania ogólne
Wada oświadczenia woli (prawo cywilne) – wskazuje, w jakich okolicznościach pewne stany psychiki lub wiedzy człowieka, towarzyszące składaniu oświadczenia woli, uwzględniane są przez system prawny, określają wpływ na ważność czynności prawnych. W polskim systemie prawnym koncepcja wad oświadczenia woli bierze pod uwagę nie tylko stan psychiki i wiedzy osób składających oświadczenie woli, ale także interesy i dobrą wiarę osób, do których oświadczenie woli jest skierowane.
Z poradnika dowiesz się
Autor: Piotr Witkowski
Rodzaje wad oświadczeń woli
Wadami oświadczeń woli w prawie polskim są:
- brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli (należy rozumieć to jako sytuację, gdy osoba składająca oświadczenie woli znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli – w szczególności dotyczy to choroby psychicznej),
- pozorność – założeniem unormowania jest zgoda drugiej osoby na złożenie oświadczenia woli dla pozoru,
- błąd (mylne wyobrażenie lub brak tego wyobrażenia u osoby oświadczającej swoją wolę o rzeczywistym stanie rzeczy), w tym podstęp (celowe, świadome działanie osoby, która ten błąd wywołuje),
- groźba (wymuszenie oświadczenia woli stanowi jego wadę, jeśli jest poważne i bezprawne).
Skutki złożenia oświadczenia woli z wadami wg prawa cywilnego
- Bezwzględna nieważność, co oznacza, że czynność prawna zawierająca wadliwe oświadczenie woli, od momentu jej dokonania nie wywołuje żadnych skutków prawnych i nie ma możliwości jej konwalidacji – przywrócenia ważności; polskie prawo cywilne przewiduje nieważność oświadczenia woli złożonego w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji, albo wyrażenie woli, jak również oświadczenia woli złożone za zgodą drugiej strony dla pozoru.
- Wzruszalność czynności prawnej (nieważność względna), co oznacza, że czynność jest ważna i wywołuje skutki, jednakże może zostać wzruszona przez osobę wskazaną przez ustawodawcę i w czasie przez niego wskazanym. W razie jeśli nie zostanie wzruszona w odpowiednim czasie, następuje jej konwalidacja, czynność staje się ważna w sposób niewzruszalny.
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby
Zgodnie z treścią art. 88. Kodeksu cywilnego uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Oświadczenie takie należy złożyć w terminie roku od wykrycia błędu bądź też z upływem roku od czasu, kiedy ustąpił stan obawy (w przypadku groźby).
My w dalszej części naszego opracowania skupimy się na pierwszej z przesłanek wad oświadczenia woli w postaci braku świadomości lub swobody przy składaniu oświadczenia woli.
Rozważania na temat braku świadomości i swobody
Wszystkie zachowania człowieka są mu przypisywane (są jego czynami) tylko wtedy, gdy centralny układ nerwowy osiągnął i zachował odpowiedni poziom sprawności, który umożliwiałby prawidłowe odbieranie i przetwarzanie informacji oraz podejmowanie na tej podstawie decyzji. Na tym stwierdzeniu opiera się reguła, że brak tej dojrzałości lub sprawności psychicznej stanowi podstawę do uznania oświadczenia, składanego przez człowieka będącego w takim stanie za bezskuteczną. Ta sankcja bezskuteczności została zawarta w art. 82. KC w zdaniu pierwszym.
Podkreślić należy, że przywołany przepis prawny wskazuje na stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Z przepisu tego nie można wnioskować, że tylko oświadczenie woli dokonane z pełnym rozeznaniem treści tego oświadczenia i skutków, jakie spowoduje, wywołuje skutki prawne.
Brak takiego rozeznania niekoniecznie musi wynikać z powodu niesprawności funkcji psychicznych osoby je składającej i niekoniecznie też prowadzi do sankcji bezwzględniej tegoż oświadczenia nieważności przewidzianej w art. 82. KC. W przepisie tym chodzi tylko o to, że owy stan psychiczny uniemożliwia podmiotowi świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli.
Analiza omówionego przepisu prawa wskazuje na istnienie dwóch stanów faktycznych, tj. braku świadomości albo (alternatywa rozłączna) braku swobody. Powiązanie tych dwóch stanów faktycznych wskazuje jednoznacznie, że do zaistnienia dyspozycji art. 82. KC wystarczy spełnienie się jednej z tych dwóch przesłanek.
Natomiast użycie tej alternatywy rozłącznej błędnie mogłoby sugerować, że norma art. 82. KC uwzględnia tylko wystąpienie jednej z tych alternatyw. Wydaje się, iż przesłanką zastosowania dyspozycji tej normy spełni się także wtedy, gdy obie przesłanki wystąpią łącznie.
Ustawodawca wymaga, aby osoba składająca oświadczenie woli była w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Tak też do zastosowania art. 82. KC nie wystarczy stan ograniczający tylko świadomość lub swobodę postępowania. Działanie z częściowym rozeznaniem nie stanowi więc prawnie doniosłej wady oświadczenia woli w rozumieniu wzmiankowanych norm prawnych. Zatem podkreślić należy, że brak świadomości lub swobody musi być zupełny, bowiem art. 82. KC wiąże przewidziane w nim skutki tylko z całkowitym wyłączeniem, dlatego też o jakimkolwiek stopniowaniu nie ma mowy.
Ze zdania pierwszego art. 82. KC wynika, że bez znaczenia jest to, z jakich powodów podmiot składający oświadczenie znalazł się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjecie decyzji i wyrażenie woli. W zdaniu drugim art. 82. KC (dotyczy to przede wszystkim choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, choćby przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych) zostały wymienione stany wyłączające świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Ten zestaw obejmuje tylko stany patologiczne, wśród których wyróżniamy stany stałe i trwałe (choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy) oraz przemijające stany zaburzeń psychicznych, takie jak: upojenie alkoholowe, narkomania, stan agonalny!
Powody wyłączające świadome lub swobodne powzięcie decyzji lub wyrażenie woli niekoniecznie muszą należeć do kategorii określanej jako stany patologiczne. Także stany fizjologiczne (np. sen) obniżają aktywność centralnego układu nerwowego do tego stopnia, że spełnione zostają znamiona zastosowania sankcji wynikającej z dyspozycji art. 82. KC. Analogiczna sytuacja ma miejsce wówczas, gdy dana osoba zostanie wprowadzona w stan snu działaniami zewnętrznymi, w szczególności za pomocą hipnozy, środków farmakologicznych. Samo wystąpienie którejkolwiek z wyżej opisanych okoliczności nie przesądza jeszcze o braku świadomości lub swobody. Decydujące ma bowiem ustalenie, że w chwili składania oświadczenia woli osoba je składająca była w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Niektóre z występujących okoliczności w sposób oczywisty przesądzają o tym, że oświadczenie woli zostało stygmatyzowane wadą wynikająca z art. 82 KC. W innych przypadkach należy jednoznacznie ustalić, czy składający oświadczenie woli działał w stanie wyłączającym świadomość lub swobodę powzięcia decyzji i ujawnienia woli. Ustalenie, czy istniała którakolwiek z przesłanek, znamion do zastosowania sankcji art. 82 KC. wymaga na ogół fachowych wiadomości, wiedzy specjalistycznej, którymi sąd nie dysponuje, co uzasadnia konieczność powołania eksperta (biegłego) odpowiedniej specjalizacji, zaś sporządzona przez niego opinia musi mieć charakter stanowczy, tj. wyraźnie i kategorycznie stwierdzić, czy w chwili złożenia oświadczenia woli znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli.
Oparcie przez biegłego opinii tylko na wysokim prawdopodobieństwie nie oznacza jeszcze, iż opinia nie jest stanowcza. Ustalenie stanu świadomości składającego oświadczenie woli może nastąpić na podstawie wszelkich dowodów w rozumieniu doktryny i przepisów zawartych w KPC. Na takim stanie stanął Sąd Najwyższy, który w orzeczeniu z dnia 26 stycznia 1999 r. (IPKN 534/97, OSNAPiUS, Nr 6 poz. 215.) stwierdził, że określenie stopnia świadomości składającego oświadczenie woli o rozwiązanie umowy o pracę za porozumieniem stron (art. 82 w zw. z art. 300 KP) może nastąpić na podstawie innych dowodów niż opinia biegłych (art. 278 & 1 KPC). Takim innym stosowanym dowodem mogą być akta sądowe zawierające orzeczenia oraz opinie lekarskie dotyczące stanu psychicznego i fizycznego pracownika wydane w postępowaniu rentowym.
Ustalenie stanu wyłączającego świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest dopuszczalne także po śmierci osoby składającej takie oświadczenia. SN w orzeczeniu z dnia 27 kwietnia 1971 r. (III CRN 56/79, OSNCP 1979 r nr 12 poz. 244). Wzmiankowane orzeczenie stwierdza, że ustalenie nieważności umowy z tej przyczyny, że jedna ze stron złożyła oświadczenie woli w stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji jest dopuszczalne także po śmierci tej strony, jeśli materiał zebrany w sprawie wystarcza do udowodnienia, że stan taki istniał w chwili składania oświadczenia woli. Należący do kręgu spadkobierców ustawowych po osobie (...) może żądać ustalenia nieważności umowy dopiero po jej śmierci jako jej spadkobierca.
Brak świadomości: Stan ten doktryna i judykatura definiują go jako brak rozeznania, niemożność rozróżnienia posunięć własnych lub innych osób, niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia własnego postępowania, przy czym nieważne jest, czy jest to stan trwały, czy przejściowy! Stan ten nie został zdefiniowany w ustawie. Jednakże warte podkreślenia jest, że ustawa nie dopuszcza jakiegokolwiek stopniowania tego stanu, choć oczywiste jest, że może on występować z różnym natężeniem. Tak też sąd musi zawsze dokonać kategorycznej oceny, czy stan psychiczny składającego oświadczenie w chwili jego składania uniemożliwiał jej rozeznanie. Godne podkreślenia jest, że stan taki nie musi polegać na całkowitym zaniku świadomości i ustaniu czynności mózgu.
Brak swobody: Wyróżnienie w art. 82. KC stanu braku swobody opiera się na założeniu, że istnieją takie stany psychiki jednostki ludzkiej człowieka, które pozwalają mu wprawdzie na właściwe rozpoznanie sensu własnego lub cudzego działania, ale wyłączają możliwość kierowania swoim postępowaniem, a tym samym podejmowaniu w sposób swobodny decyzji. Może to być m.in. spowodowane ciężką chorobą. Brak swobody musi się odnosić do okoliczności wewnętrznych, a nie zewnętrznych! Takie stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Poznaniu w orzeczeniu z dnia 15 stycznia 1992 r. (SA Poznań 15.01.1992 r., I Acr 516/91 OSA 1993 nr 9 poz. 62).
Przymus fizyczny: Charakteryzuje się on tym, że jego ruchy, zachowanie nie są w ogóle sterowane przez centralny ośrodek nerwowy, lecz są skutkiem ukierunkowanego nacisku zewnętrznego.
Prawne konsekwencje braku świadomości albo swobody
W przypadku zaistnienia przynajmniej jednego ze stanów faktycznych opisanych w hipotezie art. 82. KC, przepis ten ustanawia bezwzględna nieważność oświadczenia woli, a w konsekwencji czynności prawnej, która to oświadczenie konstytuuje.
Jak oceniasz ten poradnik?
Dziękujemy za Twoją opinię!Twoja opinia pozwala nam tworzyć lepsze treści
Więcej poradników o radcach prawnych
Napisanie pozwu o rozwód można zlecić adwokatowi, ale można pozew również napisać samodzielnie. Jeżeli wybierze się tę drugą opcję, warto dokładnie prześledzić, jakie informacje powinien zawierać pozew, żeby uniknąć sytuacji, w której sąd będzie nas wzywał do uzupełnienia braków, co może wydłużyć całe postępowanie.
12.01.2022Obowiązek roczny rozliczenia podatku dochodowego (PIT) ciąży na większości obywateli. W miarę zbliżania się końcowego terminu złożenia PIT-ów otrzymuję dużo zapytań, kto powinien zająć się tą sprawą po ogłoszeniu upadłości konsumenckiej przez sąd – syndyk (doradca restrukturyzacyjny) czy upadły?
23.09.2021Gdy sąd wydaje postanowienie o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej, wzywa wierzycieli upadłego dłużnika do zgłoszenia swoich wierzytelności w terminie 30 dni od daty obwieszczenia postanowienia. Jak pokazuje codzienna praktyka, duża część wierzycieli w ogóle nie dokonuje zgłoszenia wierzytelności, a tym samym nie bierze udziału w postępowaniu upadłościowym. Dlatego też dla dłużnika, który wskazał we wniosku o ogłoszenie upadłości wszystkich swoich wierzycieli – nie jest to powód do zmartwień.
23.09.2021Co do zasady wspólne rozliczenie małżonków stanowi optymalną formę, sposób, metodę obniżenia wysokości podatku dochodowego. Dlatego też możliwość wspólnego rozliczenia się z małżonkiem od wielu lat cieszy się bardzo dużym zainteresowaniem również wśród dłużników (upadłych).
23.09.2021Rozwód to zazwyczaj bardzo trudna i niejednokrotnie zupełnie nowa sytuacja dla małżonków. Z reguły rozstaniu towarzyszą silne emocje, które wywołują niejednokrotnie zaskakujące i nieprzyjemne zachowania, których efektem jest coraz większa wzajemna niechęć, a nawet utrata wzajemnego szacunku. To z kolei ma negatywny wpływ nie tylko na samych małżonków, ale i małoletnie dzieci, które silniej aniżeli dorośli odczuwają emocje i w przypadku nagromadzenia negatywnych odczuć nie radzą sobie z nimi. Jak zatem przeprowadzić rozwód i zachować wzajemny szacunek? Jak zapewnić dzieciom poczucie szczęścia mimo rozstania rodziców? Czy to w ogóle możliwe?
14.06.2022
Radca prawny a adwokat – dwa zawody prawnicze, które mają nieco inną specyfikę. Wielu spraw, jakich podejmuje się adwokat, może też podjąć się radca prawny, ale nie wszystkich. Dowiedz się, czym różnią się od siebie profesja radcy prawnego i adwokata.
21.11.2023
