Praktyczne instrumenty prawa cywilnego przydatne w toku dochodzenia należności finansowych od nierzetelnych kontrahentów

Zdarza się niejednokrotnie, iż następstwem i skutkiem niestarannego doboru partnera handlowego jest fakt skierowania pozwu o zapłatę przeciwko dotychczasowemu kontrahentowi handlowemu, a następnie wszczęciu wobec niego postępowania egzekucyjnego w celu przymusowego wyegzekwowania zasądzonych należności finansowych wynikających z wcześniejszych relacji handlowych.

Jednakże należy się zastanowić, co ma począć wierzyciel, gdy okaże się, ze uzyskane orzeczenie sądowe (tytuł wykonawczy opatrzony klauzulą wykonalności), które następnie skierowane zostanie do postępowania egzekucyjnego (komornika) nie przyniesie zamierzonych efektów, inaczej rzecz ujmując, organ egzekucyjny wyda postanowienie o bezskuteczności postępowania wobec dłużnika. Jest sytuacja gdy organ egzekucyjny stwierdza w treści uzasadnienia postępowania o umorzeniu, iż powodem podjęcia takiej a nie innej decyzji procesowej jest stan braku majątku albo składników majątkowych, które podlegałyby zajęciu na poczet długu.

Według autora tejże publikacji stan ten może mieć charakter pierwotny tudzież wtórny. Pierwotny ma miejsce wówczas, gdy dłużnik jeszcze przed „poddaniem się” egzekucji nie dysponował składnikami majątkowymi, które podlegałyby egzekucji (zajęciu).

Wtórny charakter, który nas bardziej interesuje, będzie miała miejsce sytuacja, gdy dłużnik z różnych powodów celowo wywołuje ten stan, aby „zabezpieczyć” swoje zasoby majątkowe przed ich uszczupleniem ze strony organów egzekucyjnych (komornika).

I tutaj rodzi się pytanie: co wówczas ma począć wierzyciel? Sytuacja na pozór wydawałaby się beznadziejna! Jednakże tak nie jest! A zawdzięczamy to dwóm podstawowym instrumentom polskiego prawa cywilnego, które w większym lub mniejszym zakresie zostały recypowane z prawa rzymskiego. Mowa tutaj o:

1. Skardze pauliańskiej (łac. Actio Pauliana) - w prawie rzymskim skarga przysługująca wierzycielowi w razie jego pokrzywdzenia przez działania dłużnika (fraus creditorum), mające na celu odwrócenie skutków takich działań! Restytucję zmniejszenia jego majątku, a mówiąc wprost - przywrócenie stanu prawnego i faktycznego przed rozporządzeniem majątkowym dłużnika!

Instytucję skargi pauliańskiej definiuje art. 527 § 1 KC, który stanowi:

Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Możliwość zastosowania omawianej instytucji uzależniona jest od zaistnienia następujących przesłanek. Przesłanki wymienione taksatywnie muszą zaistnieć na zasadzie koniunkcji (muszą wystąpić łącznie):

• istnieje niezaspokojona wierzytelność (wierzytelność ta nie musi być ani wymagalna, ani wykonalna, wystarczy, że jest dokładnie określona,
• dłużnik dokonał z osobą trzecią ważnej czynności prawnej (np. zawarł umowę) sprzedaży czy darowizny,
• istnieje związek przyczynowy pomiędzy zawartą przez dłużnika z osoba trzecią czynnością prawną a jego niewypłacalnością,
• osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową (nabyła prawo majątkowe lub zwolniła się ze zobowiązania,
• dłużnika miał świadomość, iż działa z pokrzywdzeniem wierzycieli,
• osoba trzecia miała świadomość pokrzywdzenia wierzyciela.

Na koniec wzmiankowanej instytucji prawa cywilnego podajemy kilka praktycznych wskazówek, jak należy sporządzić skargę paulińską:

• Właściwość sądu:

W pierwszej kolejności należy ustalić sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Właściwość sądu ustala się według miejsca zamieszkania pozwanego.

• Kogo pozywamy?

Pozwanym natomiast jest nie dłużnik, który wyzbył się majątku, lecz osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela.

• Wartość przedmiotu sporu:

Wartość przedmiotu sporu wyznacza wartość wierzytelności przysługującej wierzycielowi. Nie będzie to zatem wartość zbytego przedmiotu.

• Opłata od pozwu:

Opłata od pozwu ze skargi pauliańskiej wynosi 5% wartości przedmiotu sporu. Wartość przedmiotu sporu wyznaczana jest natomiast przez wysokość przysługującej nam wierzytelności.

2. Postępowanie o wyjawienie majątku

W naszych wcześniejszych rozważaniach w przedmiocie dwóch podstawowych instrumentów prawa cywilnego mających na celu ochronę wierzyciela przed niesolidnym dłużnikiem. Kilkakrotnie wspominaliśmy, iż w praktyce egzekucyjnej bardzo często dochodzi do sytuacji, gdy komornik nie może wyegzekwować należnych wierzycielowi środków finansowych, wzywa wierzyciela do wskazania majątku dłużnika pod rygorem umorzenia postępowania egzekucyjnego z uwagi na jego bezskuteczność. Jest to tzw. Instytucja wysłuchania przed umorzeniem z art. 827 k.p.c Jeżeli wierzyciel nie wskaże majątku dłużnika w tym postępowaniu, wówczas jedynym ratunkiem dla niego jest instytucja wyjawieniu majątku przez dłużnika uregulowana przepisami k.p.c od art. 913 do 920.

Przesłanką wystąpienia z wnioskiem o wyjawienie jest brak perspektyw co do zaspokojenia egzekwowanych należności lub wykazanie przez wierzyciela, że na skutek prowadzonej egzekucji nie uzyskał w pełni zaspokojenia swej należności. Udowodnienie tych przesłanek następuje najczęściej poprzez okazanie owego „wysłuchania” lub postanowienia o umorzeniu egzekucji z powodu bezskuteczności (w oryginałach). Sąd, o ile przychyli się do wniosku wierzyciela, wzywa dłużnika do złożenia szczegółowego wykazu majątku, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz do złożenia uroczystego przyrzeczenia w prawie prawdziwości tego wykazu.

W rzeczywistości w praktyce sądowej wygląda to tak, że dłużnik powinien stawić się na wyznaczone przez sąd posiedzenie. Jeżeli bez usprawiedliwionej przyczyny dłużnik nie stawi się (lub stawi się, ale wykazu majątku nie złoży), może zostać skazany na grzywnę lub nawet areszt nie dłuższy niż jeden miesiąc. Jest to zatem jeden z nielicznych przypadków, gdzie niejako „za długi” można stracić wolność.

Właściwym miejscowo i rzeczowo w postępowaniu ws. wyjawienia majątku przez dłużnika jest sąd rejonowy, wydział cywilny miejsca zameldowania lub ostatniego miejsca pobytu dłużnika.

Opracował:
Piotr Witkowski
Kancelaria Prawa Upadłościowego KPU